Objavljena je monografija prof. dr Ljiljane Vujković „Pejzažna kulturna baština Srbije“.
O sadržaju knjige u autorskom prikazu…
Dr Ljiljana Vujković
Monografija „PEJZAŽNA KULTURNA BAŠTINA SRBIJE“
Monografija „PEJZAŽNA KULTURNA BAŠTINA SRBIJE“ – OBRAĐUJE ZELENE PROSTORE, KOJI SVE VIŠE POSTAJU SPOMENICI PRIRODE I PEJZAŽNE KULTURNE BAŠTINE SRBIJE. Namenjena je prevashodno inženjerima pejzažne arhitekture, arhitektima i svima onima koji žele da se upoznaju sa značajnim istorijskim i kulturnim nasleđem u oblasti pejzažne arhitekture, sa onim značajnim ostvarenjima, koja su nastala u našoj zemlji u poslednjih stopedeset godina i zadržala se do danas, naravno u nešto izmenjenom obliku, ali uglavnom na prostorima na kojima su nastajala i sa jedinim ciljem da pozitivno utiču na sredinu u kojoj se nalaze, bilo svojim estetskim vrednostima, bilo pozitivnim uticajem na okruženje u smislu stvaranja optimalnih uslova za život, rad i odmor.
Potrudila sam se da obuhvatim područje cele Srbije, ali to nisam mogla sa područjem Kosova i Metohije, gde mi nije baš bilo lako da otputujem i tamo istražim njihove parkove i druge značajne zelene površine, a naravno možda su mi promakla i neka druga ostvarenja, o kojima je već pisano, to se posebno odnosi na parkove u Vojvodini, ali nisam mogla a da bar neke od njih ne spomenem, jer su toliko značajni da se može materija ponoviti i u više publikacija.
Kako je pejzažna arhitektura jedna kompleksna oblast i obuhvata široki dijapazon različitih prostora, ja sam se opredelila za one najznačajnije koji su se u istorijskom razvoju prvi pojavili, a to su: parkovi, trgovi i skverovi, drvoredi i kejovi, banjski parkovi, a kasnije memorijalni parkovi, park-šume i izletišta. Cela materija je podeljena na pet poglavlja razvoja, pa su i sami objekti pejzažne arhitekture svrstani i obrađeni shodno periodu kada su nastali. Pored ovoga dodato je i šesto poglavlje o najznačajnijim turističkim i rekreativnim područjima, njihovom razvoju i značaju.
Razne kulture na tlu Evrope i Srbije utisnule su tragove i na vrtno-arhitektonsko stvaralaštvo Srbije. Prema istraživanjima S. Milinkovića (1983) vrtna kultura u Srbiji se razvijala u pet osnovnih istorijskih perioda:
1. Period srednjevekovne srpske države, od 10. veka do pada Beograda pod tursku vlast, 1521. godine
Kako su manastiri bili glavni centri razvoja kulture, to se preko njihovog razvoja i uređivanja može pratiti razvoj pejzažne arhitekture u Srbiji. Skoro svi manastirski kompleksi locirani su na veoma pažljivo izabranim lokacijama, za koje su prevashodnu ulogu imale pejzažne karakteristike prostora. Najčeće su to izolovani punktovi, uglavnom u rečnim dolinama i izuzetno bogatim i očuvanim šumovitim krajevima.
2. Period turske dominacije, od 1521. do 1804. godine.
Zelenilo preovlađuje u slici grada, ali najveći deo zauzimaju domaći vrtovi. Oni su ograđeni visokim zidovima i predstavljaju sasvim intimni prostor. Javnog zelenila u turskim naseljima ima vrlo malo, uglavnom u pročelju džamija, ili uz neke javne objekte, na grobljima duž potoka i reka.
Period XVIII veka i dalje obuhvata kulturno umetničke veze Beograda sa Evropom, što utiče na trgovačka kretanja, privredni razvoj, politička komuniciranja, tj. to je period uspona evropskih gradova kao urbano-planskih tvorevina pa su se kroz pomenute veze i kretanja u Beogradu unosili elementi urbanizma, kao gradske planerske discipline, koja je u Evropi u to vreme cvetala. U to doba se učvršćuju narodne tradicije građana, rekreativni običaji, navike izlaženja u prirodu o praznicima, vašarima, panađurima i sl. Sve je to imalo odraza na razvijanje novog urbanog lika grada. Formirale su se čitave gradske četvrti obojene novim načinom života, nicale su nove mahale, nastajala izletnička mesta u bližoj i daljoj okolini grada.
U periodu od 1717-1739. godine pod austrijskom vlašću Beograd menja lik. Varoš se deli na srpski deo i nemački deo – današnji Dorćol. Međutim tek posle prvog srpskog ustanka će doći do novog urbanog preuređenja gradova.
3. Period obnovljene srpske države, od 1804. do 1914. godine
Ovde se ističe da Srbija, početkom 19 v., teži da izađe iz kulturne i ekonomske zaostalosti i da ublaži velike razlike između razvijenih evropskih država i opustošene Srbije sa njenim neuređenim i zapuštenim palankama.
Porušena i popalјena naselјa ponovo se obnavlјaju na principu totalne rekonstrukcije starih varoši, da bi se što pre izbrisalo nasleđe turskog feudalnog poretka i stvorili novi životni uslovi za bolјi i humaniji život lјudi. Naselјa se planiraju u ortogonalnom sistemu, grade se mnogi javni objekti okruženi zelenilom. Pijace se pretvaraju u parkove i skverove. U ulicama se podižu drvoredi.
U Srbiji se javlјaju značajniji teorijski i praktični radovi iz oblasti urbanizma i podizanja gradskog zelenila. Veoma velik značaj ima pojava i rad prvog srpskog teoretičara urbanizma Emilijana Josimovića čiji je veliki poduhvat u oblasti urbanizma bila rekonstrukcija starog Beograd, koja je prvenstveno brisala zaostalu orijentalnu regulaciju ulica, a trasirala put novoj komunalnoj delatnosti, postavivši čvrste osnove novoj urbanoj kulturi. Tako, u regulacionom planu Beograda od 1867 godine, Josimović daje konkretan predlog za formiranje sistema zelenila koji bi se sastojao od zelenih pojaseva oko grada i unutrašnjeg zelenila koje bi alejama bilo povezano sa zelenim pojasom.
4. Period između dva svetska rata, od 1914. do 1941. godine
U ovom periodu intenzivno se nastavlјa podizanje parkova i drugih zelenih površina kako u Beogradu, tako i u drugim gradovima Srbije. Razvojem industrije i povećanim naselјavanjem, dolazi do gušće izgradnje, postepeno iščezavaju bašte, a dvorišta i zelenilo u njima. Higijenske prilike u gradu se sve više pogoršavaju. Preuređuje se park na Studentskom trgu, rekonstruiše se Kalemegdan i mnogi već podignuti parkovi u Beogradu.
Izgradnja i uređenje banjskih parkova je u toku, uklјučujući i skverove i trgove.
5. Period za vreme i posle II svetskog rata, od 1941. godine do danas
U toku rata, došlo je do velikih oštećenja što se odrazilo i na ukupan fond zelenila. Najveće akcije u podizanju i obnovi zelenih površina, posle rata, bile su u Beogradu. Pored rekonstrukcije postojećih, učinjeni su veliki napori na izgradnji novih objekata i to: Park Tašmajdan, Terazijska terasa, Stara Zvezdara, Savski park, Spomen groblјe, zatim, zelenilo u stambenim naselјima. U tom kontekstu, obrađeni su „Zeleni prostori Novog Beograda“, „Park mira i prijatelјstva“, Park „Kej“ – Savski park, „Park“ oko zgrade bivšeg SIV-a, „Spomen park „Šumarice“ u Kragujevcu, te Memorijalni park „Jajinci“. Sledi „Čačalica“ – Memorijalni park grada Požarevca, potom, Park šuma „Bubanj“ u Nišu koji izaziva bezbroj asocijacija, od izletničkih do patriotskih i istrojskih. Ovde spada i Spomen park u Sremskoj Mitrovici obrađen u „prostor kao spomenik“. Posebno se sa umetničke strane odlikuje Spomen park „Slobodište“ u Kruševcu, čije se glavno kompoziciono rešenje sastoji u modelovanju relјefa i čistim travnim površinama koje taj relјef potenciraju sve to dopunjeno skulptorskim elementima od kamena. Vredi istaći i Spomen park „Brdo mira“ u Gornjem Milanovcu koji ima poseban značaj kao istorijski, kulturni i rekreativni predeo sa istaknutim memorijalnim karakterom.
6. Turistička i rekreativna područja
Poglavlje 6. prikazuje „Rekreaciju u Srbiji u 19 i početkom 20 veka“. Do polovine 19 v. rekreacija Beograđana je najčešće bila vezana za kuću, odnosno kućni vrt. Grad, u to vreme nije bio opremlјen javnim objektima za rekreaciju. Kolektivni oblici rekreacije koji su se u to vreme upražnjavali, uglavnom su bili izlasci u prirodu u tradicionalne dane, nekoliko puta godišnje.
Polazeći od sve većih potreba za korišćenjem slobodnog prostora u kome se čovek može relaksirati i obnoviti svoju psihofizičku energiju, park šume i zaštitne šume sa livadskim prostorima dobijaju suštinski značaj za rekreaciju, racionalni i humani život savremenog društva i pojedinca, koji žive u veštački stvorenom ambijentu gradova i industrijskih centara.
Organizacija rekreacionih teritorija nije moguća bez određenih potencijalnih mogućnosti prirodnog predela, njegove izdržlјivosti na rekreaciona opterećenja, povezana sa određenom tendencijom funkcionalnog kroišćenja – odmorom u šumskoj sredini, u vodi, na livadama i u kombinacijama različitih komponenti prirodne sredine.
Monografija prikazuje i „Značaj i uticaj vodenih površina na organizovanje rekreacije“ gde su obrađeni rekreativni centri na vodi kao što su „Ada Ciganlija“ sa svim njenim prirodnim i stvorenim potencijalima, zatim, „Veliko ratno ostrvo“ i „Ada Huja“.
Takođe su obrađeni su „Značajni stvoreni prirodni i rekreativni resursi u Srbiji“ kao: „Oplenac“ – mauzolej dinastije Karađorđević, te park-šuma „Borjak“ u Vrnjačkoj Banji, Memorijalni park „Tršić“, te „Carska bara“ – rezervat prirode i zaštićeno dobro i „Zasavica“ kao specijalni rezervat prirode, kao i „Obedska bara“.
Veliku zahvalnost dugujem recenzentima ove knjige: Prof. dr Dobrivoje Tošković, naučni savetnik i redovnom član Akademije inženjerskih nauka Srbije i Prof.dr Nađi Kurtović, red.prof. Arhitektonskog fakulteta u Novom Sadu, koji su mi ukazali na neke propuste i nedorečenosti, koje sam uspela da u potpunosti otklonim. „Pisac je sebi postavio težak zadatak (i uspeo da ga dobro reši): da svestrano i produblјeno rasvetli materiju pejzažne baštine Srbije, kako po gradovima, tako, i u širim prostornim celinama i, da prikaže šta je u njima specifično a šta zajedničko“ (Prof. dr Dobrivoje Tošković). Reč je o kulturnoj pejzažnoj baštini, koja je, koliko složena, toliko, malo istražena oblast.
Ljiljana Vujković
Knjiga se može poručiti kod autora, telefon: 064-2422584 ili na mejl: ljiljanav19@gmail.com .